Ο ΜΑΤΑΛΑΣ ΥΠΟΠΡΟΞΕΝΟΣ ΣΤΗΝ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ
Η υπηρεσία του Ματάλα στην Φιλιππούπολη (1874-1881) συμπίπτει με την κρίση του Ανατολικού ζητήματος (1875-1878) που είχε άμεσες συνέπειες στον Ελληνισμό, ο κύριος στόχος του οποίου, εκφραζόμενος ως Μεγάλη Ιδέα, ήταν η απελευθέρωση των αλυτρώτων ελληνικών περιοχών και η ενοποίησή τους με το ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Κατά την περίοδο που μας απασχολεί ο Ελληνισμός της Ανατολικής Ρωμυλίας είχε να αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα, τα οποία βάρυναν αποφασιστικά στην τύχη του. Είχε υποστεί τις βαρύτατες οικονομικές και άλλες συνέπειες του ρωσοτουρκικού πολέμου, η δε συνθήκη του Βερολίνου (1878) δεν του εξασφάλιζε ασφαλές μέλλον.
Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης του Βερολίνου, τα Σαντζάκια Φιλιππουπόλεως και Σιλίμνου, καθώς και μέρος του βορείου τμήματος του Σαντζακίου Ανδριανουπόλεως, απετέλεσαν αυτόνομη επαρχία με την επωνυμία Ανατολική Ρωμυλία. Ο Οργανικός Νόμος της αυτοδιοικούμενης αυτής Επαρχίας, ο οποίος συνετάχθη από Διεθνή Επιτροπή στην περιοχή, έδιδε ισονομία στις τρεις κύριες εθνότητες που αποτελούσαν τον πληθυσμό της, δηλ. τους Τούρκους, τους Βουλγάρους και τους Έλληνες, και εξασφάλιζε, τουλάχιστον θεωρητικά, τα δικαιώματα όλων των εθνικών ομάδων. Εν τούτοις, ο Οργανικός Νόμος άρχισε να παραβιάζεται από την πρώτη στιγμή της εφαρμογής του (Μάιος 1879) και πάντοτε εις βάρος του ελληνικού πληθυσμού, τα δικαιώματα του οποίου είχαν διασφαλισθεί μόνον τυπικά.
Κατά την στατιστική των μεγάλων συλλόγων της Κωνσταντινουπόλεως, το 1878 ο πληθυσμός των Σαντζακίων Φιλιππουπόλεως και Σιλίμνου ανήρχετο σε 545.000 άτομα. Εκ τούτων 155.000 ήσαν Τούρκοι, 174.000 Βούλγαροι, 68.900 Έλληνες, 55.000 διάφορες εθνότητες και 13.000 ξένοι υπήκοοι. Οι αριθμοί αυτοί μαρτυρούνται και από άλλες πηγές.
Με την αναγνώριση της αυτονομίας της επαρχίας οι Τούρκοι άρχισαν να μεταναστεύουν στην άλλη Θράκη, διότι εφοβούντο ότι αργά ή γρήγορα η Ανατολική Ρωμυλία θα αφομοιωνόταν από την Βουλγαρική Ηγεμονία. Οι Βούλγαροι, εκτός άλλων ενεργειών, φρόντιζαν να αυξήσουν την ήδη υπάρχουσα αριθμητική τους υπεροχή με μετακίνηση πληθυσμού από την Βουλγαρική ηγεμονία στην επαρχία αυτή. Και οι Έλληνες, στοιχείο ζωτικό, με οικονομική ευρωστία και πνευματική ανάπτυξη, ηγωνίζοντο να επιβιώσουν στη νέα κατάσταση πραγμάτων, όπου αντιμετώπιζαν ολόκληρο πλέγμα αντίξοων συνθηκών και εχθρικών ενεργειών, οι οποίες απειλούσαν το μέλλον τους στην Επαρχία αυτή.
Κατά την ιδία περίοδο τα κυριότερα ζητήματα που απασχολούν το ελληνικό κράτος είναι το Κρητικό και η επέκταση των βορείων συνόρων του στον χώρο της Θεσσαλίας και της Ηπείρου. Τα ζητήματα αυτά επιβάλλουν και τις επιλογές του ελληνικού κράτους στην εξωτερική του πολιτική, η οποία χαρακτηρίζεται είτε από την επιδίωξη της ευνοίας των ευρωπαϊκών δυνάμεων, είτε από την προσπάθεια προσεγγίσεως με την Τουρκία δια την αντιμετώπιση των σλαβικών διεκδικήσεων στην Μακεδονία και την Θράκη.
Το κύριο ζήτημα που απασχολεί τον Ματάλα κατά την υπηρεσία του στην Φιλιππούπολη είναι η θέση του ελληνικού πληθυσμού στο βόρειο αυτό τμήμα της Θράκης είτε σε σχέση με τους Τούρκους, είτε, μετά την αυτονομία της επαρχίας, σε σχέση με τους Βουλγάρους, και πάντοτε σε συνάρτηση με τους απώτερους στόχους του Ελληνισμού στην Θράκη και τα συμφέροντά του στην Μακεδονία. Ο Ματάλας έριξε το βάρος των ενεργειών του στις εξής τρεις πλευρές του ζητήματος αυτού:
α) Την προσέγγιση με την Τουρκία και την ελληνοτουρκική συνεργασία.
β) Την αναγνώριση των δικαιωμάτων των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας κατά την σύνταξη και την εφαρμογή του Οργανικού Νόμου.
γ) Τις σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων στην αυτόνομη Επαρχία.
Α. Προσέγγιση με την Τουρκία
Ο Ματάλας υπεστήριζε την πολιτική προσεγγίσεως και συνεργασίας με την Τουρκία. Η πολιτική αυτή στις παραμονές της κρίσεως του 1875-1878 είχε κερδίσει την Ελληνική Κυβέρνηση και την κοινή γνώμη και είχε αποκτήσει θερμούς οπαδούς, κυρίως στους κύκλους της Κωνσταντινουπόλεως και της Θράκης, οι οποίοι πίστευαν ότι με την ελληνοτουρκική προσέγγιση θα ήταν δυνατόν να αντιμετωπισθούν οι σαφείς σλαβικές διεκδικήσεις στην Μακεδονία και την Θράκη και να πραγματοποιηθούν μακροπρόθεσμα οι στόχοι του Ελληνισμού στις περιοχές αυτές.
Την θέση του Ματάλα υπέρ της ελληνοτουρκικής συνεργασίας ανευρίσκομε πολύ ενωρίς στην αναφερθείσα ήδη μνεία των βιογράφων του ότι το 1862-1863 κατά την υπηρεσία του στο ελληνικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης επέτυχε την άδεια να αλληλογραφεί με τις τουρκικές αρχές στην ελληνική γλώσσα, επιτυχία η οποία προϋποθέτει καλλιέργεια αγαθών σχέσεων με την τουρκική διοίκηση.
Αλλά και κατά τον Μάιο του 1876, όταν ολόκληρος ο Ελληνισμός είχε συγκλονισθεί από την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (19 Φεβρ. 3 Μαρτ. 1876) και εδικαιώνετο η απόφαση της κυβερνήσεως Κουμουνδούρου να ενισχύσει τις επαναστατικές κινήσεις των υποδούλων ως έσχατο μέσο αμύνης του Ελληνισμού, ο Ματάλας απέβλεπε στην ελληνοτουρκική συνεργασία δια την αποτροπή του σλαβικού κινδύνου. Έτσι, σε σχετική έκθεσή του υπογραμμίζει ότι είχε προπαρασκευάσει τα πνεύματα των Τούρκων της περιοχής του υπέρ των Ελλήνων και είχε επιτύχει σε κρίσιμες περιστάσεις, επωφελούμενος και την ειρηνική πολιτική του ελληνικού κράτους προς την Τουρκία, να προφυλάξει το ελληνικό στοιχείο από τουρκικές βιαιοπραγίες και να εμπνεύσει την ιδέα ότι «Τούρκοι και Έλληνες εισί πλέον αδελφοί». Στην ιδία έκθεση αναφέρει τις σχετικές απόψεις του μέχρι τις 26 Απριλ. 1876 Διοικητού της περιοχής Αζίζ Πασά, κατά την γνώμη του οποίου ο σλαβικός κίνδυνος στην Ανατολή θα ήταν δυνατόν να αποτραπεί μόνον με την δημιουργία ελληνοτουρκικής ομοσπονδίας με κοινή εξωτερική πολιτική διευθυνομένη από Έλληνες, με επίσημες γλώσσες την ελληνική και την τουρκική και με στόχο τον εκπολιτισμό της Τουρκίας. Τις απόψεις αυτές συνεμερίζετο και ο νέος Διοικητής Χαμίτ Πασάς ο οποίος πίστευε ότι με αυτόν τον τρόπο θα εγίνετο «αδελφοποίησις Ελλήνων και Τούρκων».
Και σε άλλη έκθεση του Ματάλα αναφέρεται ότι ο τελευταίος είχε συνεννοηθεί με τον Αμερικανό δημοσιογράφο Magalions δια την υποκίνηση της κοινής γνώμης στην Αγγλία και την Αμερική υπέρ των ελληνικών δικαίων. Η πρότασή του θα ήταν «να αντικατασταθεί η Ευρωπαϊκή Τουρκία δια του Ελληνικού κράτους ή το ολιγώτερον να επιτευχθεί και δια τας ελληνικάς επαρχίας η ζητουμένη νύν (1876) δια τας άλλας επαρχίας αυτονομία».
Φαίνεται ότι ο Ματάλας ανήκε εις εκείνους οι οποίοι πίστευαν ότι το ελληνικό στοιχείο θα ήταν δυνατόν, λόγω της οικονομικής και της πνευματικής του υπεροχής, να επιβληθεί στο τουρκικό και να διείσδυση στην τουρκική διοίκηση, και ότι κατ΄ αυτόν τον τρόπον θα πραγματοποιείτο με ειρηνικά μέσα η Μεγάλη Ιδέα του Ελληνισμού. Είναι επίσης προφανές ότι ο Ματάλας επηρεάζετο στις απόψεις και τις ενέργειές του και από την παραμονή του σε χώρο που διέτρεχε αμεσώτατο κίνδυνο να περιέλθει στην σλαβική κυριαρχία και στον οποίο οι συνθήκες που επικρατούσαν δεν άφηναν δυνατότητες δια επαναστατικές κινήσεις.
Β. Ο Οργανικός Νόμος και τα δικαιώματα των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας.
Όταν τον Σεπτέμβριο του 1878 η Διεθνής Επιτροπή δια την Ανατολική Ρωμυλία συνήλθε στην Φιλιππούπολη δια να συντάξει τον Οργανικό Νόμο της αυτονόμου αυτής Επαρχίας, δεν υπήρχε ρητή υποχρέωση δια την εξασφάλιση των δικαιωμάτων του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής. Ο Ματάλας σε επανειλημμένες αναφορές του προς την Ελληνική Κυβέρνηση είχε επισημάνει την ανάγκη να κατοχυρωθούν τα δικαιώματα αυτά. Η τελευταία όμως ουδεμία ενέργεια έκαμε προς την κατεύθυνση αυτή, διότι δεν είχε εκτιμήσει δεόντως το σοβαρό τούτο ζήτημα.
Οι θέσεις του Ματάλα σχετικώς με το ζήτημα τούτο συνοψίζονται στα εξής : να αναγνωρισθεί η ελληνική γλώσσα ως ισότιμη με την τουρκική και την βουλγαρική και να εξασφαλισθεί και στις τρεις εθνότητες το δικαίωμα να αντιπροσωπεύονται στα διοικητικά και στα δικαστικά συμβούλια της Επαρχίας.
Ο Ματάλας θεωρούσε σημαντικότερο το ζήτημα της γλώσσης, διότι είχε την ελπίδα ότι με την αναγνώριση της ισοτιμίας της θα απετρέπετο ο βαθμιαίος εκβουλγαρισμός του ελληνικού πληθυσμού της Επαρχίας. Με τις θέσεις του Ματάλα ετάχθη και ο αντιπρόσωπος της Αυστρίας Kallay, ο οποίος στήριζε την άποψή του αυτή στην πνευματική και οικονομική υπεροχή των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας.
Ο Οργανικός Νόμος της Ανατολικής Ρωμυλίας εξησφάλιζε, όπως ανεφέρθη ήδη, τυπικά μόνον ίσα δικαιώματα στις τρεις κύριες εθνότητες, Τούρκους, Βουλγάρους και Έλληνες, που κατοικούσαν στην περιοχή. Έτσι, σύμφωνα με το άρθρο 22 «η ελληνική γλώσσα καθιερούται ως μία των τριών επισήμων γλωσσών». Εξ΄ άλλου, με τα άρθρα 25 και 27 εξησφαλίζοντο τα δικαιώματα των εθνοτήτων δια την διεκδίκηση δημοσίων θέσεων ως εξής:
Παράγρ. 25 «Αι δημόσιαι υπηρεσίαι θα κατανέμωνται εν ισότητι, εν δε τη εκλογή των υπαλλήλων θα λαμβάνεται υπ΄ όψει η γνώμη της πλειοψηφίας των διαφόρων διαμερισμάτων».
Παράγρ. 27 «Οι ιθαγενείς της Ανατολικής Ρωμυλίας άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκευτικών δοξασιών απολαύουσι των αυτών δικαίων. Αι δημόσιαι θέσεις, τιμαί και υπηρεσίαι είναι εξ ίσου προσιταί εις αυτούς κατά τα προσόντα, την αξίαν και την ικανότητά των».
Εν τούτοις, τα άρθρα αυτά έμειναν γράμμα κενόν στην εφαρμογή τους και παρεβιάζοντο συνεχώς, ο δε βουλγαρικής καταγωγής Γενικός Διοικητής της Επαρχίας Αλέκο Πασάς κυβερνούσε με πνεύμα σαφώς φιλοβουλγαρικό.
Έτσι, ως προς το ζήτημα της Ελληνικής γλώσσης, η χρήση της περιωρίσθη αρκετά με διευκρινιστικές διατάξεις, παρά το άρθρο 22. Επίπλέον, κατά την ημέρα της εγκαταστάσεώς του (18/30 Μαΐου 1879) ο Γενικός Διοικητής της Επαρχίας, ο Αλέκο Πασάς ανέγνωσε τα επίσημα έγγραφα του διορισμού του μόνον στην βουλγαρική και την τουρκική. Το γεγονός αυτό προκάλεσε το αίσθημα των Ελλήνων της Φιλιππουπόλεως, οι οποίοι απηύθυναν αμέσως (18/30 Μαΐου 1879) διαμαρτυρία προς αυτόν και προς την Διεθνή Επιτροπή.
Και ο Ματάλας, διαμαρτυρόμενος δια την κατάφωρη παραβίαση αυτής της ουσιωδέστατης διατάξεως του Οργανικού Νόμου, υπεγράμμισε στον Γενικό Διοικητή ότι «μόνον εάν αι αρχαί αντιμετωπίσουν με ισότητα τα εθνότητας θα παύσουν αι μεταξύ των έχθραι». Σχολιάζων δε στην ιδία έκθεση την στάση αυτή του Αλέκο Πασά, καθώς και το γεγονός ότι αργότερα ανυψώθη στο Διοικητήριο μόνον η βουλγαρική σημαία, ο Ματάλας επιλέγει:
«Εκ των μέχρι τούδε δεν προοιωνίζεταί τις καλά αποτελέσματα. Αι κωμωδίαι αύται δεν δύνανται να ή να καταλήξωσιν εις τραγωδίαν τινά».
Ιδιαιτέρα σημασία απέδιδε ο Ματάλας και στην εφαρμογή των άρθρων
Του Οργανικού Νόμου που αφορούσαν στον διορισμό των μελών και των τριών εθνοτήτων στην δημοσία διοίκηση ή στον δικαστικό κλάδο. Επειδή δε προέβλεπε τον πλήρη εκβουλγαρισμό της διοικήσεως, επεσήμανε αμέσως (9/21 Μαίου 1879) στην Ελληνική Πρεσβεία Κωνστανταντινουπόλεως την ανάγκη να τροποποιηθεί το άρθρο του Οργανικού Νόμου με το οποίο καθιερούτο η ισοβιότης των δημοσίων υπαλλήλων, διότι υπήρχε κίνδυνο να παραμείνουν ισόβιοι οι υπηρετούντες κατά την εφαρμογή του Νόμου Βούλγαροι, πολλοί από τους οποίους ήσαν μέλη πανσλαβιστικών κομιτάτων. Δια την αντιμετώπιση του κινδύνου αυτού ο Ματάλας πρότεινε την τροποποίηση του σχετικού άρθρου και την παραχώρηση προθεσμίας τριών ετών δια την επιλογή και τον διορισμό νέων υπαλλήλων.
Ο Ματάλας επεδίωκε τον διορισμό Ελλήνων και στην ανωτέρα βαθμίδα της Διοικήσεως. Έτσι, έκαμε σχετικές παραστάσεις προς τον Γενικό Διοικητή της Επαρχίας με την ακόλουθη επιχειρηματολογία: «Κατά τι ήθελε βλάψει την πλειονοψηφίαν ή τα συμφέροντα αυτής, εάν εις έκαστον γραφείον Διευθυντηρίου υπήρχε και εις τμηματάρχης Ελλην, αφ΄ ου αι αποφάσεις των τμηματαρχών ήθελον γίνεσθαι κατά πλειονοψηφίαν;… κατά τι ήθελον βλάψει αι προκαλούμεναι γνωμοδοτήσεις των νομαρχών, εάν μία τοιαύτη προήρχετο εξ ενός νομάρχου Έλληνος;».
Ο στόχος του Ματάλα είναι προφανής. Το ελληνικό στοιχείο εισερχόμενο στην δημοσία διοίκηση της Επαρχίας θα ήταν δυνατόν να επικρατήσει, λόγω της μορφώσεώς του, σε πολλούς τομείς, να προστατεύσει τα δικαιώματα που του παρείχε ο οργανικός Νόμος και να προασπίσει τα εθνικά του συμφέροντα. Οι ενέργειες όμως του Ματάλα δεν φαίνεται ότι καρποφόρησαν, πράγμα που τον υπεχρέωσε να καταγγείλει επανειλημμένως στο ελληνικό υπουργείο των Εξωτερικών την τακτική αποκλεισμού των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας από τις δημόσιες υπηρεσίες της Επαρχίας.
Άλλο ζήτημα το οποίο απασχόλησε σοβαρά τον Ματάλα ήταν η συμμετοχή των Ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας ως παρέδρων δικαστών στα μεικτά δικαστήρια κατά την εκδίκαση διαφορών μεταξύ Ελλήνων και ατόμων άλλης εθνότητος. Ο Ματάλας απεδύθη σε πραγματικό αγώνα δια να αποτρέψει την κατάργηση εκ μέρους της Διοικήσεως της Ανατολικής Ρωμυλίας του θεσμού των μεικτών δικαστηρίων και των παρέδρων δικαστών, ο οποίος ίσχυε εις ολόκληρο το Οθωμανικό κράτος. Με την άποψή του αυτή συνεφώνησαν ο Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής δια την Ανατολική Ρωμυλία και ο Πρέσβης της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη.
Στις προσπάθειες του Ματάλα δια την συγκράτηση και την τόνωση του Ελληνισμού της Ανατολικής Ρωμυλίας εντάσσεται και η πρότασή του προς τον Διευθυντή της Δικαιοσύνης της Επαρχίας αυτής, ο οποίος του είχε ζητήσει την γνώμη του δια την οργάνωση των δικαστηρίων. Στην πρότασή του αυτή ο Ματάλας υπεστήριζε ότι, αφού η ελληνική γλώσσα ήταν δεκτή και απολύτως κατανοητή στα δικαστήρια, θα ήταν σκόπιμο να μετακληθούν από το ελληνικό κράτος δια την οργάνωσή τους συνταξιούχοι δικαστικοί. Η πρόταση όμως αυτή δεν έγινε, όπως ήταν φυσικό, δεκτή και η Διοίκηση της Επαρχίας απεφάσισε να μετακαλέσει Βοημούς και απευθυνθεί σχετικώς προς τον πανσλαβιστή Rieger στην Πράγα.
Γ. Σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων στην Ανατολική Ρωμυλία
Στις σχέσεις του ελληνικού και του βουλγαρικού πληθυσμού της Ανατολικής Ρωμυλίας βάρυναν αποφασιστικά το σχίσμα και οι διεκδικήσεις των Βουλγάρων στην Μακεδονία και στην Θράκη. Ειδικότερα ο Ελληνισμός της Ανατολικής Ρωμυλίας είχε να αντιμετωπίσει τον διωγμό του Βουλγάρων και τις απροκάλυπτες ενέργειές τους δια να καταστεί βουλγαρική ή αυτόνομη Επαρχία. Ο Οργανικός Νόμος παρεβιάζετο συνεχώς εις βάρος των Ελλήνων. Οι τελευταίοι έκαναν αγώνα δια την πιστή εφαρμογή του, από την οποία εξηρτάτο, η επιβίωσή τους στην περιοχή. Και τον αγώνα αυτόν ο Ελληνισμός της Ανατολικής Ρωμυλίας διεξήγε σχεδόν μόνος, διότι το ελληνικός κράτος, το οποίο αντιμετώπιζε αμεσότερα προβλήματα, όπως το Ηπειροθεσσαλικό και το Κρητικό, δεν είχε την δυνατότητα να ασχοληθεί και με την μακρινή αυτή Επαρχία.
Άλλωστε πρέπει να σημειωθεί ότι και δια τις άλλες αλύτρωτες επαρχίες, Μακεδονία και Θράκη, δεν υπήρχε οργανωμένο και συντονισμένο σχέδιο ενεργείας εκ μέρους του ελληνικού κράτους. Έτσι η πολιτική του περιωρίζετο στην αντιμετώπιση της βουλγαρικής ή σλαβικής προπαγάνδας είτε με την αναζήτηση ιστορικών ερεισμάτων δια την απόδειξη της ελληνικότητας των περιοχών, είτε με την ίδρυση και ενίσχυση σχολείων εις αυτές μέσω του Συλλόγου προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων.
Δια την αντιμετώπιση της καταστάσεως στις αλύτρωτες αυτές επαρχίες και εξ αφορμής των σχισματικών χωριών εις αυτές, ο Ματάλας είχε προτείνει, ήδη το 1876, την οργάνωση των ελληνικών προξενικών αρχών στην Μακεδονία και την Θράκη και την ανάληψη συντονισμένων ενεργειών. Η πρόταση του Ματάλα είχε δύο σκέλη: αφ΄ ενός μεν το ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών έπρεπε να συγκαλέσει σε συμβούλιο τους προξένους Μοναστηρίου, Σερρών, Καβάλας, Αδριανουπόλεως και Φιλιππουπόλεως δια να καταρτισθεί κοινό και συγκεκριμένο σχέδιο αμύνης δια την Μακεδονία και την Θράκη, αφ΄ ετέρου δε οι Έλληνες πρόξενοι στις ως άνω πόλεις έπρεπε να υπηρετούν επί δύο χρόνια στην Κεντρική Υπηρεσία του Υπουργείου των Εξωτερικών και κατά το αυτό διάστημα τμηματάρχες και γραμματείς του Υπουργείου στα προξενεία. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο το ελληνικό κράτος θα είχε πλήρη εποπτεία της καταστάσεως στις περιοχές αυτές δια την χάραξη της πολιτικής του, οι δε προξενικές υπηρεσίες σαφείς οδηγίες δια την εφαρμογή της πολιτικής αυτής. Ο Ματάλας είχε θίξει και είναι ο μόνος, ένα καίριο ζήτημα, το οποίο όμως δεν αντιμετωπισθεί από το ελληνικό κράτος.
Ο Ματάλας περιγράφει κατά τον Αύγουστο του 1879 με μελανά χρώματα την κατάσταση στην Ανατολική Ρωμυλία: ¨Η κυβερνητική κατάστασις της επαρχίας εξακολουθεί πάντοτε η αυτή. Εκ δε ταύτης όχι μόνον οι επανερχόμενοι Οθωμανοί ασφάλειαν καμμίαν δεν έχουσιν, αλλά και οι ημέτεροι ομογενείς, ως και πάντες οι μη Βούλγαροι, δεν ευρίσκονται εν πολύ κρείττονι καταστάσει. Ουδεμία υπόθεσις είτε δικαστική, είτε διοικητική διεξάγεται νομίμως. Πας μη Βούλγαρος έχει άδικον».
Ένα σοβαρό ζήτημα που επηρέασε τις σχέσεις του ελληνικού και του βουλγαρικού πληθυσμού στην Ανατολική Ρωμυλία ήταν η οργάνωση και η δράση των Γυμναστικών Εταιρειών, οι οποίες είχαν συσταθεί το 1879 από τον Ρώσο στρατηγό Στολιπίν με σκοπό, κατά το πρωτόκολλο ιδρύσεώς τους (Μάιος 1879), «ίνα υπό το όνομα φιλανθρωπικών σκοπών εργάζωνται προς την ένωσιν της επαρχίας ταύτης μετά της Βουλγαρίας».
Οι Εταιρείες αυτές διελύθησαν μεν τυπικώς δια σχετικού διατάγματος το 1880, συνέχισαν όμως, όπως καταγγέλλει ο Ματάλας, την δραστηριότητά τους, η δε Επιτροπή που τις διηύθυνε, στην οποία συμμετείχαν θερμοί θιασώτες της ενώσεως της Ανατολικής Ρωμυλίας με την Βουλγαρική Ηγεμονία, αποτελούσε στην ουσία την κυβέρνηση της αυτονόμου Επαρχίας.
Οι δραστηριότητες των Γυμναστικών Εταιρειών προεκάλεσαν, μετά από καταγγελία του Ματάλα, την επέμβαση της Διεθνούς Επιτροπής. Η αντίδραση υπήρξε άμεση. Οι βουλγαρικές εφημερίδες επετέθησαν εναντίον των Ελλήνων, οι δε Γυμναστικές Εταιρείες εξέδωσαν, στις 25 Ιανουαρίου του 1880, Οδηγίες, σύμφωνα με τις οποίες απηγορεύετο πάσα δοσοληψία με τους Έλληνες, μέτρο που σημείωσε απόλυτη επιτυχία στα χωριά.
Ο Ματάλας δεν έμεινε αδρανής. Διαμαρτυρήθηκε αμέσως στον Γενικό Διοικητή της Επαρχίας, κάλεσε και ενημέρωσε σχετικώς τους προξένους άλλων χωρών στην Φιλιππούπολη, στους οποίους ανέγνωσε την αναφορά του προς τον Γενικό Διοικητή και το κείμενο των Οδηγιών δια την διακοπή των δοσοληψιών με τους Έλληνες.
Ο Ματάλας κατήγγειλε επίσης στο Υπουργείο των Εξωτερικών ότι κατά τον Φεβρουάριο του 1880 υπήρχε στην Στενήμαχο Εταιρεία – Λέσχη, αποστολή της οποίας ήταν να υποβοηθήσει τον εκβουλγαρισμό της πόλεως. Αποκαλυπτική είναι σχετική εγκύκλιος της Λέσχης αυτής, σύμφωνα με την οποία «Πας Στενημαχίτης, θέλων να μεταβή εις τα χωρία δι΄ υπόθεσίν του, είναι ηναγκασμένος να λάβη πρώτον από τους ιερείς της εκεί Βουλγαρικής Εκκλησίας έγγραφόν τι, εν ω να διαλαμβάνηται ότι εκκλησιάζεται εν τη εκκλησία ταύτη και κατόπιν να μεταβή εις την Λέσχην, εν η πληρώνων εν ρούβλιον, λαμβάνει απόδειξιν ότι επλήρωσε την συνδρομή του, δια δε της αποδείξεως ταύτης δύναται να εμπορεύηται εις πέριξ χωρία ελευθέρως».
Κατά τον Ματάλα τα λαμβανόμενα αυτά μέτρα απέβλεπον «εις την εξαφάνισιν των άλλων φυλών εκ της Ρωμυλίας, είτε δια της εις την Βουλγαρικήν Εκκλησίαν υπαγωγής των, είτε δια της εντεύθεν απομακρύνσεώς των».
Στις εκθέσεις του Ματάλα μνημονεύονται και επεισόδια εις βάρος του ελληνικού πληθυσμού, όπως τα σχετικά με τον ναό της Αγίας Παρασκευής στην Φιλιππούπολη, τα επεισόδια στην Στενήμαχο κατά τις εκλογές των επαρχιακών συμβουλίων, οι συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων μαθητών των Ζαριφείων Εκπαιδευτηρίων.
Χαρακτηριστική του ανθελληνικού πνεύματος που επικρατούσε είναι και εγκύκλιος της «Επαρχιακής Γυμναστικής Σκοποβολευτικής Εταιρείας Φιλιππουπόλεως» προς τους κατοίκους της υπαίθρου, στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρονται σχετικά με την προσπάθεια των Βουλγάρων να οικειοποιηθούν τον ναό της Αγίας Μαρίνας στην Φιλιππούπολη και τα εξής: «1) Να γίνει συνέλευσις των μελών του γεροντικού συμβουλίου και να κληθούν και οι γέροντες, οι οποίοι προ 30 ετών ήσαν επί κεφαλής. Να δηλώσουν ότι συνεισέφερον εις χρήμα, είδος και εργασίαν δια την ανοικοδόμησιν της Αγίας Μαρίνης Φιλιππουπόλεως. 2) Ο ιερεύς να ορκίση τους πιστούς ότι δεν θα έχουν συναλλαγήν με τους γραικομάνους (εμπόριον, γεωργία, εργασία). Οι γραικομάνοι εγένοντο όργανον των εχθρών μας οίτινες κατεκερμάτισαν την πατρίδα μας εις πέντε μέρη. Ούτοι είναι οίτινες και τώρα νυχθημερόν χύνουσι τας μελανοτέρους κατηγορίας επί τους έθνους μας, όπως ίσως επαναφέρωσι πάλιν εδώ την τουρκικήν εξουσίαν…».
Η περιγραφή των ενεργειών των Γυμναστικών Εταιρειών αλλά και οι παραβιάσεις του Οργανικού Νόμου παρουσιάζουν την μεν κρατική μηχανή της Ανατολικής Ρωμυλίας σε αποσύνθεση, τον δε ελληνικό πληθυσμό της επαρχίας σε διωγμό. Παρά ταύτα ο Ματάλας δεν μένει αδρανής, υποβάλλει εκθέσεις και υπομνήματα, καταγγέλλει αυθαιρεσίες, κάνει παραστάσεις στο Γενικό Διοικητή της επαρχίας και στην Διεθνή Επιτροπή, προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει την ξένη κοινή γνώμη, ενημερώνει συστηματικά την Ελληνική Κυβέρνηση, προς την οποία απευθύνει αγωνιώδεις εκκλήσεις να ενεργήσει ώστε να μη χαθεί η Ανατολική Ρωμυλία ως προπύργιο του Ελληνισμού.
Ο Ματάλας πολιτεύεται με σύνεση, και αποφασιστικότητα και ρεαλισμό. Ως έμπορος είχε την δυνατότητα να έχει πλήρη εποπτεία του χώρου, στον οποίο υπηρετούσε, και των προβλημάτων των εθνοτήτων που κατοικούσαν εις αυτόν, καθώς και ευρύτατο δίκτυο πληροφοριών. Εις αυτά ας προστεθεί και η πείρα του Ματάλα από την υπηρεσία του στην Μακεδονία. Έτσι στις εκθέσεις του ο Ματάλας δεν περιορίζεται στην καταγραφή των γεγονότων αλλά προχωρεί στην κριτική ανάλυση τους , κάνει σχετικές παρατηρήσεις διατυπώνει απόψεις, υποβάλλει προτάσεις. Από τις εκθέσεις και τις ενέργειες του αποδεικνύεται άνθρωπος με ιδιαίτερο αισθητήριο και διορατικότητα στην εκτίμηση της καταστάσεως.
Ο Ματάλας διέβλεπε ότι η Ανατολική Ρωμυλία θα αποτελούσε αργά ή γρήγορα τμήμα της Βουλγαρικής Ηγεμονίας. Δια να εξασφαλίσει δε τα δικαιώματα των Ελλήνων δεν δίστασε να προσπαθήσει να πείσει την Βουλγαρική ηγεσία ότι την συνέφερε ή ειρηνική συμβίωση του βουλγαρικού με τον Ελληνικό πληθυσμό της Επαρχίας. Κατά τον Ματάλα ή επιβίωση του ελληνικού στοιχείου ως δυναμικού παράγοντος στην Ανατολική Ρωμυλία εξυπηρετούσε δυο στόχους: παρείχε δηλ. στο ελληνικό κράτος την δυνατότητα ώστε σε δεδομένη στιγμή είτε να διεκδικήσει τα εθνικά του δίκαια στην Επαρχία αυτή, είτε να χρησιμοποιήσει τον ελληνικό πληθυσμό της ως διαπραγματευτικό στοιχείο δια τις διεκδικήσεις του στην Μακεδονία.
«Εάν μέλλωμεν, έλεγε, να διεκδικώμεν πάντοτε δικαιώματα επί της χώρας ταύτης, το εθνικόν συμφέρον επιβάλλει και τους ήδη προστατευομένους ομογενείς Έλληνας υπηκόους να εγκαταλείψωμεν προς αύξησιν του ομογενούς ιθαγενούς πληθυσμού, τεθέντος εν ίση μοίρα προς τας άλλας εθνικότητας της επαρχίας, όπως, πολυπληθέστεροι όντες δύνανται και βουλευτάς εν τη Επαρχιακή Συνελεύσει να στέλλωσι περισσοτέρους και εν τοις επαρχιακοίς συμβουλίοις να μετέχωσι και φωνήν ισχοτέραν να έχωσι προς υποστήριξιν των εθνικών συμφερόντων… Εν περιπτώσει καθ’ ήν και εν τοις υπολογισμοίς μας θα έχωμεν ολίγας ελπίδας επί των μερών τούτων, η ενίσχυσιες του ομογενούς στοιχείου δύναται να χρησιμεύση ημέραν τινά, είς τυχόντα συνδυασμόν μετά των Βουλγάρων, ως αντιστάθμισμα ομοίων δικαιωμάτων τούτων επί της Μακεδονίας, ούτως ώστε, παραιτούμενοι παντός δικαιώματος επί της Ανατολικής Ρωμυλίας, να παραιτηθώσι και εκείνοι πάσης αξιώσεως επί της Μακεδονίας».
Ο Ματάλας παρέμεινε στην Φιλιππούπολη μέχρι τις αρχές του 1881, οπότε απελύθη από την υπηρεσία και επέστρεψε στην Ελλάδα. Κατά την υπηρεσία του στην Φιλιππούπολη παρέμεινε ως ΄Αργος άγρυπνος φρουρός και υπερασπιστής των ελληνικών δικαίων. Η φωνή του, ίσως η τελευταία από την Ανατολική Ρωμυλία, προσέκρουσε στις δύσκολες συγκυρίες της εποχής, και το ελληνικό κράτος, αν δεν την αγνόησε, δεν είχε την δυνατότητα να την ακολουθήσει. Αυτή όμως η φωνή παρέμεινε η μαρτυρία των προσπαθειών του Ματάλα δια την διάσωση του Ελληνισμού της Ανατολικής Ρωμυλίας.
της
ΕΛΕΝΗΣ Δ. ΜΠΕΛΙΑ
Συντάκτιδος του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού
της Ακαδημίας Αθηνών